MIZO HNAM DAN 1&2 - MIZO HNAM DAN CHUNGCHANG & KHAWTLANG IN AWPNA

MIZO HNAM DAN (Mizo Customary Law)
Published by Law & Judicial Department, Government of Mizoram. 1st Edition 2006.
(As published in the Mizoram Gazette Extra Ordinary No. Vol. XXXIV Aizawl Wednesday 6.4.2005 Chaitra 16, S.E.
1927 Issue No 66.)
BUNG - 1
MIZO HNAM DAN CHUNGCHANG
Hmasang atangin Mizote hian hnam inkaihhruai nan leh thubuai/hlabuai rel fel nan Hnam Dan an lo
nei thin a; chungte chu uluk taka la khawmin ziak chhuah a ni.
Chang 1 - A HMING LEH A KAIHHNAWIH
1) A Hming : He Dan hi Mizo Hnam Dan a ni.
2) A huam chin : He Dan hian Mizo zawng zawng a huam a; Mizo hnahthlak
hnam pengin tihdan bik an neih pawh a hnawl lo.
Chang 2 - MIZO
µMizo' tih hian Mizo hnahthlak tawh phawt chu a huam vek a ni.
BUNG - 2
MIZO KHAWTLANG INAWP DAN
Chang 3 - KHUA LEH A MI CHENGTE
Mizo te hi pi leh pute hun atang tawha khawbik neia awm thin an ni a. Thuneituin khuaa
a puan apiangte chu 'Khua' tih a ni.Khua apiangte chuan ram chin bithliah an nei zel bawk a. A khaw
thenawmte nen an inkarah ram inthenna fel tak 'ramri' an nei vek a ni. Khuaa awm nghette chu chumi khaw
'khua leh tui' an ni.
Chang 4 - KHAWTLANG RORELTUTE
Khaw tinin khawtlang Roreltu an nei a, chu chuan Khawtlang chungchanga thil pawimawh
eng pawh a tul dan a zirin an rel thei a, Vantlang Inkhawm pawh an ko thei.
Chang 5 - VANTLANG INKHAWM
Vantlang inkhawm chu khawtlang roreltuten khawtlang pawimawh thila an khaw mipui
an koh khawm hi a ni. Pawlhoin emaw, mimal tuin emaw, mipui tam tak kovin inkhawm siam mahse,
chutiang inkhawm hu hemi dana vantlang inkhawm tih hi a ni lo. Vantlang inkhawm chuan thu tihtluk an nei
the a, chu chu khawtlang roreltute pawhin an kengkawh tur a ni. Amaherawh chu , harsatna a awm chuan,
a tul ang zelin khawtlang roreltute chuan an tidanglam thei.
Chang 6 - SALAM LEH SUKCHIN
Khaw chhungah thubuai a awmin roreltuten an rel thin a, chawitir ngai an chawitir thin.
An lei chawi rual chuan roreltute ei atan a thu azira an chawitir thin chu 'Salam leh Sukchin' a ni. An chawitir
dan chu hetiang hi a ni :
1) Salam : Salam chu Vawkpui a ni thin; tangka hman hnuah chuan cheng nga (Rs 5/-) a ni.
2) Sukchin : Thil tihsual nep deuh Salam chawitirna tur em ni si lova an chawitir thin chu Sukchin'
a ni. Sukchin chu zu bel pakhat a ni .
Lal rorelna tihtawp a nih hnuah chuan khawtlang rorelna chhunzawm zeltu chu Village
Council a ni.Village Council chuan Salam leh Sukchin chu, rorel han man angin an la ei zwl a. He dan bu
ruahman lai hi chuan cheng sawmnga (Rs 50/-) a ni. Tangka hlutna a danglam ang zel in Mizoram pum puia
hman turin roreltuten Salam leh Sukchin chu a awm tawk an bithliah thar thei.
Chang 7 - KHAW RAMRI LEH RAMRI LUNGPHUN
Khua atan Sawrkarin ramri a kham chu khuaa chengten anmahni thua sawn theih a ni
lova. Ramri lungphun pawh tih chhiat emaw, sawn emaw phal a ni lo. Chutianga titute chu hrem theih an ni.
Ramri chungchang chu sawrkar chauh lo chuan tihdanglam theih a ni lo.
Chang 8 - HNAM RO THIL
Khaw ramri chhungah, khaw chhungah emaw, khawdaiah emaw ramhnuaiah emaw,
pipu sulhnu hlui, hnam ro tling, khaw chhunga mite hinhalh lai tichhia emaw, ti bo emaw chu hrem theih a ni.
Chang 9 - VANTLANG TANA HMUN PAWIMAWH
Khaw chhungah vantlang tana hmun pawimawh tur reng reng chu mimal thil aia ngaih
pawimawh a ni thin.
Chang 10 - TLANGAU
Khawtin in tlangau an nei thei a, chu tlangau chu khawtlang roreltute thuhnuaia awm an
ni. Rikrum thilah lo chuan mimalin emaw pawlhoten emaw anmahni thuin an autir thei lo.
Chang 11 - VANTLANG THIR DENG LEH PUM
Khaw tinin vantlang thirdeng an nei thei. Vantlang thirdeng neihna hmunah chuan khaw
roreltuten thirdeng chu Pum sak nan vantlang tana renchang laiah hmun an pe thei. Pumah chuan an thlen
hmasak dan indawtin thir an chher hmsaktir thin a. Hmeichhia thir chhertir tura a lo kal ve chuan mipain an
kian thin.
Chang 12 - TUIKHUR
Tuikhur siam leh humhalh leh vawn thianghlim chu khawtlang roreltute mawhphurhna a
ni. Tui kang nghahah chuan a thleng hmasa apiangin an thal hmasa thin. Hman lai chuan pain tui an chawi
chuan hmeichhiain an kian thin. 'Pumah hmeichhia an lal a, Tuikhurah mipa an lal' tih a ni thin.
Chang 13 - THLANMUAL
Khaw tinin thlanmual an nei thin. Mitthi reng reng chu, hmun danga phum tura khawtlang
roreltute phalna la an nih loh chuan thlanmualah ngei phum tur a ni. Thlanmual siam leh humhalh leh enkawl
chu khawtlang roreltute kuta awm a ni.
Chang 14 - THLANLUNG PHUN LEH LUNGDAWH
Lungphun leh lungdawh hi a tana siam saka thlanah ngei tih tur a ni. Hmun dangah tih
duhna a lo awmin a phuntu ram chhung a nih loh chuan khawtlang roreltute phalna lak tur a ni. Thlanmuala
thingphun pawh hi khawtlang roreltute remtihna lo chuan tih tur a ni lo.
Chang 15 - KHAW KAR KAWNG LEH KAWNG DANGTE
Khaw tinin, sawrkar enkawl lai kawng ni l, mahni ram chhunga khaw kar kawng sahfai
leh enkawl thuah mawh an phur a. Feh kawng te, tuikhur kawng te, khaw chhung kawng leh kawng dang
tul apiang a enkawl thin.
Chang 16 - IN HMUN
Khawchhhungah In hmun sem leh then thuah khawtlang roreltuten an thuneihna chinah
chuan mawh an phur a ni. Vantlang tana hnawk leh harsatna awm thei turah chuan an semin an then tur a ni
lo.
Chang 17 - KHAWVAWN THIANGHLIM
Khaw chhung vawn thianghlim chu khawtlang roreltute mawhphurhna a ni.
Chang 18 - HNATLANG
Khawtlang huapa hlawh nei lova hna thawh hi 'HNATLANG' a ni. Hnatlang kovin in tin
atangin mi pakhat zel, mipa puitling, kum 15 pumhlum leh a chunglam, kum 60 hnuai lamin thawh tur a ni.
Chang 19 - HNATLANG AWL
Mi tupawh roreltuten hnatlang thawk lo tura an tihte chu 'Hnatlang awl' an ni. Chu bakah,
a huaia mite hi hatlangah an phut ngai lo.
1) Hmeithai 2) Mipa kum 15 hnuai lam
3) Kum 60 leh a chunglam 4) Dam lo
5) Tawmkailo
Hmeithai hi hnatlang thawhah âwl mah se, an telna thlawhhma kawng hnatlangah chuan
an âwl bik lo.
Chang 20 - RAM THEH THU
Sawrkarin phalna a pek angin, Khawtlang roreltuten ram an theh thei. Ram theh bak neih
tuma vattu chu hrem theih a ni a, a vah sa pawh a nei tur a ni lo.
Chang 21 - LO HAL
Lo hal dawn hian khawtlang roreltuten ram kang chhe lo thei tur ang berin an rel tur a
ni.Fimkhur loh vang leh roreltute thu zawm loh vanga ram tikang chhia chu, chang 153 (2) anga hrem theih
a ni. Ramri bul neih kum chuan hal dawnin khaw thenawmte hriattir tur a ni.
Chang 22 - RAM VAK LEH RAMCHHUAK
Zan riak lova Silai kenga sa zawnga ramhnuaia kal hi 'Ramvak' a ni a; zan riaka mi
engemaw zat sa kah tuma a huhova kal hi 'Ramchhuak' a ni. Miin mi dang Silai hmanga sa a kahin, Silai
neitu hnenah Sadar a pe thin.
Chang 23 - RANVULH
Khuaa mi cheng tupawhin a duh ang ang 'Ran' avulh thei. Chutianga vulhtute chuan mi
dang tana hnawksak lo tur zawngin ran vulh chu an khuahkhirh tu a ni. Chutianga vulhtute chuan Bung 11-
nain ran vulh chungchang a sawi angin an vulh tur a ni.
Chang 24 - KHAWTHAR KAI
Roreltute remtihnaa khaw hmun sawn emaw, hmun hrang hrang atanga khaw awm ngai
loha hmuna mi eng emaw zat awmkhawm emcaw chu 'Khawthar Kai' a ni. Roreltute phalna la hmasa lovin
tuman khawthar an kai tur a ni lo. Chutianga kai lute chu hrem theih an ni.
Chang 25 - THLAWHBAWK
Khuaa miten, an lo neih a hlat avanga kum khat chhung atana a huhova an awmchilh
emaw, kawng dang vang emawa nghet lova mihring chenna hmun chu Thlawhbawk a ni. Thlawhbawk chu
khuaa chhiar a ni lo. Khawtlang roreltute emtihbnain tute pawhin lo beih awmchilha ngaih chuan 'Bawk' an
khawh thei.Chutiang a thlawhbawk siamte chuan siam chhan an tih zawh veleh an let leh tur a ni.Thlawhbawk
awm phalna chu a tul chuan kum tina siam thar zel tur a ni. Tupawh phalna nei lova bawk khawh emaw,
phal bak awm lui emaw chu Dan anga hrem theih a ni.
Chang 26 - KHAWPER
Lal ram chhungah emaw, Village Council ram huam chhungah emaw, Sawrkar phalnaa
mi eng emaw zat In leh Lo dina awmkhawm chu 'Khawper' a ni. Khawper chuan a khawpuia roreltute thu
ang zelin 'Thuneitu' an nei thin. Chung mite chuan a tul ang zelin khawper atan ro an rel thin.
Chang 27 - PEM
Khuaa mi cheng mi tupawh khaw dangah a pem thei. Khaw danga a pem dawnin a ruk
a rala pem mai tur a ni lo. Mi tupawh a pem chuan a In leh Bungrua te, Huan leh Ramte a kalsan tak emaw,
a kalsan tur emaw chu enkawltu siamin a pem thu chu Khawtlang Roreltute hnenah ziakin a hrilh tur a ni. A
pemna khuaa Khawtlang Roteltute hnenah a inhriattir bawk tur a ni.
Chang 28 - CHIKHUR
Khuaa mite ram huamchhung khawi laiah pawh miin Chikhur hai chhuak sela, a hai
chhuaktuin mahni tan a hauh bik ngai lo.
Chang 29 - KHUAI
Khaw ram chhungah Khuaipui (Kham-Khuai) awm chu tumahin pumbilh bik theih a ni
lo. Khawtlang roreltute phalnaa a zu leh a hnun lak thin a ni.
Chang 30 - THIH CHUNGCHANGA KHAWTLANG MAWHPHURHNA
Khawchhungah mi tupawh thi sela, thi leh piang chhinchhiahtute hnenah hriattir tur a ni.
Mitthi chungchanga thlan laih lehkhawhar riahpui chu tlangval mawhphurhna;tlaivarpui chu khawtlang
mawhphurhna;mitthi puala thil khawn chu nulate mawhphurhna a ni.
Chang 31 - HLAMZUIH
Nausen thla thum (Ni sawmkua) hnuai lam thi chu 'Hlamzuih' a ni. Hlamzuih thi chu mitthi
pangngai anga khawtlang buaipui a ni lo.
Chang 32 - THLAN|HUT
Khualkhuaa mi an thihin, a thihnaa awm ve ngei tur lainaten an hriat a, an awm ve theih
loh avanga, mitthi pual awmni an kham chu, Thlanthu a ni. An thlanthut chuan chhungkhat leh thenrual tha
ten lenpuiin an ral thin.
Chang 33 - MISUAL BIK CHUNGCHANGA KHAWTLANG RORELTUTE
MAWHPHURHNA
Khaw huam chhungah, ruk ruk vangte, zu ruih vangte leh thil tha lo dang tih vangtea
khawtlang hriat thama mizual leh hnawksak bikte chu Roreltuten an chungthu an relsak thei.
Chang 34 - KHAWTLANG MAWHPHURHNA KAWNG DANGTE
A hnuaia sawi angte hi khuaa mi chengte mawhphurhna a ni :
1) Mibo zawn leh tuitla ruang zawn : Khuaa mi tupawh chin hriatlohva a bovin emaw, tuitla zawn
ngai a awmin emaw khawtlangin zawn tur a ni. Mi bo chu ni sarih(7) thleng an zawng thin.
2) Kangmei chhuak : Kangmei chhuak a awm chuan khuaa mi chengten a rang thei ang berin thelh
tur a ni. Kangmei tichhuaktu chu chang 153-a Kangmei thu angin hrem tur a ni.
3) Lui humhalh : Mahni ram chhunga lui humhalh thuah chuan khawtlang Roreltuten mawh an phur a
ni. Khuaa mi chengten an ram chhunga luite chu neitu chan changin an humhalh thin.
4) Ram theikung humhalh : Ramhnuaia thing leh hrui, a rah leh a zik, a hnah ei chi reng reng, a kung
kih leh a hrui chhah hi tih loh tur as ni. Hemi dan bawhchhia chu a thu awmdan azirin Roreltuin a awm
tawkin a hrem thei.
5) Vantlang thil venhim : Khuaa vantlang thil reng reng venhim chu khawtlang mawhphurhna a ni.
Chutiang tichhia chu a thu a zirin Khawtlang Roreltuten an chawitir thei.
6) In sak leh a bul vel : Khuaa mi cheng tu pawhin in a sak dawn chuan khawtlang roreltute a hriattir
hmasa tur a ni. In sakna tur hmun chu an sak hmain Khawtlang Roreltutren an endik hmasa tur a ni a, an
phal angin an sa tur a ni. Khawtlang tana hnawksak zawngin tuman in an sa tur a ni lo. Thu awih lo chu
Roreltuin a awm tawkin a hrem thei.
7) Ek in, ran in, buh in : Chhungkaw tinin anmahni ram chhungah mahni pualin ek in te,ran in te, buh
in te an sa thei. Amaherawhchu, thenawmte leh vantlang tana hnawksak a nih chuan Khawtlang Roreltuten
an thiahtirin an sawntir thei. Hemi zawm lo chu a thu azirin Roreltuin a awm tawkin a hrem thei.
8) Chhan ngai chhan leh tanpui ngai tanpui : Mi tupawh, rikrum thil vang emaw, mihring vang
emaw, ramsa leh ran kawlh vang emaw engvang pawha chhan ngaia a awm chuan a hria apiangin chhan
nghal tur a ni a, tanpui a ngaih ang anga tanpui tur a ni. Chutiang bawkin, mahni nupui/pasal lakah emaw,
fate laskah emaw nu leh pate lakah emaw unaute lakah emaw,engvang pawha miin chhan a ngaih chuan,a
hria apiangin chhan nghal tur a ni a, tanpui a ngaih ang anga tanpui tur a ni. Chhan ngai chhan leh tanpui ngai
tanpui hi Mizo hnam nunphung a ni. Chhan tumna avanga thil tihchhiat emaw, a mihring ngei chunga kutthlak
emaw chuan lei a kuai lo.
9) Ensan : Hman laiin khawtlangah mi hnawksak leh kawhmawh bawl bikte chu, an in leh lovah
chuangkai lovin an ensan thin. Thih thua thlan inlaihsak duh loh thleng thlenga ensan erawh chu an awm ngai
lo.
Chang 35 - THIAN MAN
Mipa tan thian chi hnih siam theih a ni a, 'In lam thian' leh 'Ram lam thian' (Heta thian tih
hi Inneihnaa thian hi a ni lo).
1) In lam thian: Sechhun/Khuangchawi chuan, ran talh nikhuaah a In lam thian chu a sa chanpual a
pe thin; ranpuiah chuan, a lung leh a kal pakhat a ni thin. Chu chu 'In lam thian' man a ni..
2) Ram lam thian : Ramvak mi chuan sa a awhin emaw, a kahin emaw, a thian chu 'Thian Sabeng'
a pe thin. Chu chu 'Ram lam thian' man a ni. Thian man hi hmeichhia chuan, Vawkpa sut nghak talh hian a
thian hnenah a khabe phawh hlawk leh a hmuiner a pe thin. Chu chu 'In sahmui' an ti a, 'Thian sa kha' an ti
bawk. Hetiang thian insiam hi nghet hle mahsela, chhunzawm theih loh hun a lo awm chuan ban theih a ni a,
ban man sawi a ni ngai lo.

No comments:

Post a Comment